Strzegom

Witam,

wysyłam poniżej skrócona wersję artykułu o Strzegomiu (w tej
formie ukaże się w czasopiśmie Le Regne Mineral w listopadzie,
pełna wersja w Mineralogical Record w 2008 r.).

Zamieszczam jedynie kilka zdjęć średnich okazów - resztę mam na
niezeskanowanych jeszcze slajdach.

Przy okazji zwracam się z prosba do wszystkich, którzy mieli okazje
bywać w Strzegomiu o podzielenie sie opisami swoich znalezisk.

http://img515.imageshack.us/img515/1918/mapastrzegomlu8.jpg
Mapa ważniejszych kamieniołomów (młotki w górę - czynne, młotki
w dół - nieczynne) z alternatywnymi nazwami używanymi obecnie.

http://img408.imageshack.us/img408/3163/102drf4.jpg
Stara moneta bita przez właściciela jednego z kamieniołomów około
1920 roku. Kol. Spirifer.

http://img248.imageshack.us/img248/918/stareetykietystrzegom00ga0.jpg
Stara niemiecka etykieta (około 1880 roku) do ortoklazu ze
Strzegomia. Kol. Spirifer.

http://img471.imageshack.us/img471/2183/postcard006qy0.jpg
Pocztówka z około 1900 roku pokazujaca kłm. Żbik. Kol. Spirifer.

http://img409.imageshack.us/img409/6728/kostrzabj8.jpg
Kamieniołom Borów - Piramida. Fot. T. Praszkier.

http://img515.imageshack.us/img515/8391/kostrzaschodykh2.jpg
Kamieniołom Borów - Kwarc, z którego pochodzą najlepsze kryształy
kalcytu znane z pegm. strzegomskich. Fot. T. Praszkier.

http://img408.imageshack.us/img408/8761/borow30cmtk8.jpg
Typowa geoda w centrum pegm. miarolitycznego. Fot. T. Praszkier.

http://img265.imageshack.us/img265/8594/pb050080copiajpgjq8.jpg
Dwustronnie zakończony kryształ kwarcu na albicie, wielkość okazu
13 cm. Kol. Spirifer. Fot. Muneral Up.

http://img486.imageshack.us/img486/6382/pb050083copiajpgmh3.jpg
Moriony z ortoklazem, wielkość 6 cm. Kol. Spirifer. Fot. Muneral Up.

http://img507.imageshack.us/img507/1452/fluoryt11cmagv2.jpg
http://img355.imageshack.us/img355/6821/fluoryt11cmbcj8.jpg
Niezwykła cecha niektórych fluorytów strzegomskich - zmiana barwy w
zależności od rodzaju swiatła. W tym przypadku okaz 11 cm,
fioletowy w swietle sztucznym i niebieski w naturalnym. Fot. Scovil.
Kol. Spirifer.

Pegmatyty i ich minerały z masywu granitoidowego Strzegom-Sobótka

Tomasz Praszkier
"Spirifer" Geological Society
Nowy Swiat 66/5 str.
PL-00357 Warszawa, Poland
and
Institute of Dynamic Geology,
Faculty of Geology, Warsaw Uniwersity
ul. Ĺťwirki i Wigury 93
PL-02089 Warszawa, Poland
e-mail: pra_tomek@poczta.onet.pl

Rafał Siuda
Institute of Geochemistry, Mineralogy end Petrology
Faculty of Geology, Warsaw Uniwersity
ul. Ĺťwirki i Wigury 93
PL-02089 Warszawa, Poland
e-mail: siuda@uw.edu.pl

Wstęp
Pegmatyty granitoidowego masywu Strzegom-Sobótka znane są już od
ponad 150 lat. Zarówno w przeszłości jak i obecnie dostarczają one
wielu interesujących okazów mineralogicznych. Różnorodność
minerałów – prawie 60 znanych do dziś, rzadkie paragenezy oraz
ponad 100-letnia historia badań prowadzona w znacznej mierze przez
słynnych mineralogów czynią region Strzegomia jednym z klasycznych
stanowisk mineralogicznych Europy. Dodatkowo, w przeciwieństwie do
innych klasycznych stanowisk Europy - które w większości
„znikają” wraz z zamykaniem kopalń – w regionie strzegomskim
działa kilkadziesiąt kamieniołomów i ciągle otwierane są nowe!

Historia eksploatacji
Pierwsze ślady eksploatacji tutejszych granitów pochodzą z okresu
neolitycznego, kiedy to używany był on do produkcji żaren. W epoce
brązu (około 2,5 tyś lat temu) z granitu występującego we
wschodniej części masywu wykonano szereg rzeźb wiązanych z kultem
pogańskim, którego ośrodkiem była góra Ślęża. W okresie
średniowiecza tutejszy granit był wykorzystywany do wznoszenia
kościołów i innych budynków zarówno w najbliższej okolicy
wychodni granitu jak i w dość odległym Wrocławiu. W XIX wieku
nastąpił największy rozkwit wydobycia granitu w rejonie
Strzegomia. W 1826 roku rodzina Bartsch uruchomiła pierwszy
„duży” kamieniołom położony w niewielkiej odległości od
Strzegomia (nazywany jest on obecnie „Barcz”). Kolejne duże
wyrobiska zostały otwarte w 1858 roku (kamieniołom „Żbik”),
zaś w 1890 roku rozpoczęto eksploatację w kamieniołomie
„Andrzej”. Obecnie na terenie masywu Strzegom-Sobótka funkcjonuje
kilkadziesiąt dużych kamieniołomów.

Historia badań mineralogicznych pegmatytów
Podczas eksploatacji granitu wielokrotnie natrafiano na druzy
pegmatytowe zawierające wspaniałe okazy różnych minerałów.
Dlatego też, od połowy XIX wieku, pegmatyty te były obiektem
intensywnych badań wielu mineralogów niemieckich (do 1945 roku
obszar ten należał do Niemiec), w tym sław tamtego okresu takich
jak: Hinze, Schwantke, Traube i Websky. Do najciekawszych prac tego
okresu należy zaliczyć pracę A. Schwntke pt.: „Die
drusenmineralien des Striegauer granits”.
Po II Wojnie Światowej, wraz z przejściem tych ziem w granice
Polski, pegmatyty strzegomskie stają się przedmiotem zainteresowania
polskich mineralogów. J. Janeczek publikuje pracę pt.:
”Typomorficzne minerały pegmatytów masywu granitowego Strzegom-
Sobótka”, w której opisuje 57 minerałów występujących tych
pegmatytach. Prace A. Kozłowskiego pozwoliły na określenie
warunków krystalizacji minerałów występujących w pegmatytach
druzowych. Pomimo tego, iż od ponad 150 lat trwają badania
pegmatytów, to ich inwentarz mineralny jest nadal uzupełniany o
kolejne minerały i publikowane liczne szczegółowe prace naukowe.

Lokalizacja
Granitoidowy masyw Strzegom-SobĂłtka, zwany rĂłwnieĹź masywem
strzegomskim, położony jest w środkowej części przedpola
Sudetów, około 50 km na SSW od Wrocławia. Ciągnie się on od
Sobótki poprzez Strzegom aż do Jawora. Jego maksymalna szerokość
wynosi około 12 km, zaś długość około 50 km. Przez jego środek
biegnie dyslokacja Strzegom-Świdnica, która dzieli go na dwie
części. Obszary, w których granitoidy wychodzą na powierzchnię
terenu pokryte są łagodnymi wzgórzami (np. Wzgórza Strzegomskie),
w obrębie których działają liczne niewielkie kamieniołomy.
Ze względu na to, że jedyną większą miejscowością w rejonie
występowania najciekawszych okazów jest Strzegom większość
okazów z pegmatytów masywu Strzegom-Sobótka ma podawaną taką
właśnie lokalizację, niezależnie od tego z którego kamieniołomu
okaz pochodzi. W starszych kolekcjach oraz literaturze, sprzed II
Wojny Światowej, powszechnie używana nazwa tej lokalizacji
(stosowana przez niepoprawnie przez niektĂłrych kolekcjonerĂłw do
dziś) to niemiecki Striegau, gdyż tak właśnie nazywał się
dzisiejszy Strzegom.

Kamieniołomy i pozyskiwanie okazów
Naszą uwagę skoncentrujemy na odsłonięciach, w których
występują ciekawe okazy mineralogiczne i kolekcjonerskie, czyli
położonych na W i NW od miejscowości Strzegom. Granity są
również eksploatowane na pozostałym obszarze masywu, lecz nie
dostarczają tam interesujących okazów.
Obecnie w W części masywu ilość czynnych kamieniołomów sięga
około 30, i co roku otwierane są nowe w związku z rosnącym popytem
na granit strzegomski. Najważniejsze kamieniołomy, z których
pochodzi znakomita większość okazów, zlokalizowane są trzech
obszarach - okolice Strzegomia (m.in. kłm. Andrzej, Lubelski,
Krakowski, Barcz, Grabina), okolice Kostrza-Borów (m.in. kłm.
Piramida, Kwarc, Wecom, Borów) oraz okolica Czernicy (m.in. kłm.
Czernica, Zimnik, GniewkĂłw, Paszowice).
Granit strzegomski używany jest do produkcji kostki brukowej, płyt
chodnikowych, krawężników, jako kamień okładzinowy itd. W
związku z tym, że do produkcji płyt okładzinowych niezbędne jest
pozyskanie dużych bloków, eksploatacja w kamieniołomach przebiega w
bardzo specyficzny sposób. Praktycznie nie używa się tu
materiałów wybuchowych, a jedynie palniki, którymi „wypala”
się bloki. Drugą powszechnie stosowaną metodą jest wiercenie
rzędów otworów, do których wsypuje się specjalny materiał,
który na skutek zwiększania swojej objętości powoduje pękanie
skały. Większość wyrobisk jest niewielka, do kilkuset metrów
średnicy, o kształcie studni - czasem głębszych niż szerszych - z
zupełnie pionowymi ścianami, dochodzącymi do 100 m wysokości! W
związku z tym na dno większości wyrobisk dostać się można
jedynie po stromych schodach i drabinach. Wokół wyrobisk
(szczególnie w rejonie Kostrza-Borów) ustawione są liczne dźwigi
(przypominające dźwigi portowe) służące do opuszczania na dno
sprzętu i wyciągania bloków granitowych. Pozyskany w trakcie
eksploatacji materiał dzielony jest na dwie części – bloki
sprzedawane są zakładom kamieniarskim, natomiast cała reszta skały
przerabiana jest na specjalnych „gilotynach” na kostkę brukową.
Fragmenty skały o niejednolitej teksturze (m.in. pegmatyty i aplity)
odrzucane są na hałdy.
Stosowane metody eksploatacji są bardzo korzystne dla pozyskiwania
okazów, które znajdowane są zarówno na etapie eksploatacji samej
skały – przeważnie większe gody (tak np. natrafiono na geodę w
kłm. Grabina, z której, w 2005 roku pozyskano doskonałej jakości
okazy chabazytu na epidotach) jak i na etapie „kostkarek” –
przeważnie małe pustki.
Należy podkreślić, iż ogromnym problem przy eksploatacji
minerałów z druz (szczególnie większych) jest odspojenie okazów
od skały – większość pegmatytów tkwi w całkowicie litym
granicie, pozbawionym spękań. W związku z tym, że okazy wydobywane
są bez zgody właścicieli kamieniołomów, a często w ukryciu,
górnicy nie mają czasu na profesjonalną ekstrakcję okazów i
urywają jedynie „co się da”, czyli najczęściej tzw. szpice
(kryształy kwarcu). W związku z bardzo nikłą świadomością
„mineralogiczną” górników spora część okazów ulega
zniszczeniu już po wydobyciu – niezapakowane okazy transportowane w
plecaku czy bavenit „zmywany” jako „zbędna wata” to normalne
praktyki. Jako przykład może posłużyć opowieść jednego z
górników z kłm. Zimnik. Po odwiedzinach w jego domu gdzie wszędzie
leżały fragmenty „waty bavenitowej” zapytany o znalezisko
górnik odpowiedział – „Tej waty to było tyle zrobiłem sobie z
niej „poduszkę” jak siadałem na skale aby zjeść
śniadanie…”.

Budowa geologiczna masywu Strzegom-SobĂłtka
Skały masywu Strzegom-Sobótka należą do postorogenicznych
granitów związanych z orogenezą waryscyjską. Od północy masyw
otoczony jest przez staropalozoiczne skały metamorficzne (łupki
łyszczykowe, kwarcyty). Od wschodu kontaktuje z ofiolitem Ślęży
złożonym głównie z gabr, serpentynitów i amfibolitów. Od
południowego wschodu granit przylega do bloku Gór Sowich zbudowanego
głównie z gnejsów i migmatytów datowanych na późny proterozoik
– wczesny paleozoik. Na północnym wschodzie granice masywu
wyznacza sudecki uskok brzeĹźny, ktĂłry oddziela ja od metamorfiku
GĂłr Kaczawskich.
W obrębie masywu Strzegom-Sobótka wydzielono kilka odmian
granitoidów. Na zachodzie, od Paszowic po Strzegom, odsłania się
granit hornblendowo-biotytowy. Bardziej na NE pojawiają się
wystąpienia granitu biotytowego (rejon Graniczna – Morawa
(Morów)). We wschodniej części masywu Strzegom-Sobótka dominuje
głównie granodioryt biotytowy (Strzeblów, Gołaszyce) oraz granit
dwułyszczykowy (Wierzbna, Siedlimowice). Każdy z tych granitoidów
należy do odrębnych plutonów, charakteryzujących się wyraźną
zmiennością petrograficzną, geochemiczną i izotopową, co wskazuje
na ich odrębną ewolucję. Ponad to niektóre z plutonów różnią
się między sobą wiekiem, który dla granitu biotytowo-
hornblendowego, biotytowego i granodiorytu biotytowego wynosi około
280 mln lat, zaś dla granitu dwułyszczykowego około 320 mln.
Niestety większość skał krystalicznych znajduje się pod
przykryciem utworów młodszych, co nie pozwala na prześledzenie
kontaktu pomiędzy nimi.

Ciała pegmatytowe i sukcesje minerałów
Częstotliwość występowania utworów pegmatytowych, ich geometria i
skład mineralny są różne w poszczególnych partiach masywu
Strzegom-SobĂłtka.
Najbogatszy w pegmatyty, a zarazem okazy mineralogiczne, jest granit
biotytowo-hornblendowy odsłaniający się w NW części intruzji.
Najczęściej występują w nim pegmatyty miarolityczne, którym
towarzyszą rzadziej spotykane pegmatyty żyłowe. Oba typy
pegmatytów wykazują wyraźny związek z drobnoziarnistymi żyłami
aplitowymi. Wielkość poszczególnych pegmatytów jest różna. W
latach siedemdziesiątych XX wieku niejednokrotnie natrafiano na duże
pegmatyty miarolityczne. Np. w 1968 roku w kamieniołomie w Czernicy
natrafiono na kawernę o nieregularnym kształcie i wymiarach
1,3x2,2x3 m. Była ona w 2/3 swej wysokości zasypana przez odłamki,
oraz całe kryształy zadymionego kwarcu i morionu. Również i
obecnie, wraz z powtĂłrnym rozkwitem gĂłrnictwa i wzrostem wydobycia
granitu, natrafia się na liczne pustki, czasem o znacznych wymiarach.
W ostatnich latach w kamieniołomach „Andrzej” i „Lubelski”
natrafiono na kilka geod o wielkości około 2x1x0,5 m wypełnionych w
znacznej mierze kwarcem dymnym pokrytym epidotem, chabazytem,
fluorytem i aksynitem. Najczęściej jednak napotyka się pegmatyty o
średnicy dochodzącej do kilkudziesięciu cm, w których pustki
stanowią jedynie niewielki procent ich całkowitej objętości. Z
takich właśnie, niewielkich pegmatytów, pochodzą w znacznej mierze
najlepsze okazy mineralogiczne – małe geody (do około 0,5 m) są
przeważnie niezwietrzałe, natomiast duże pustki są najczęściej
pocięte przez drobne spękania ciosowe biegnące przez granity,
którymi wędrują wody meteoryczne, przyspieszające proces
wietrzenia. Skład mineralny pegmatytów miarolitycznych jest bardzo
urozmaicony. Główną rolę w ich budowie odgrywa kwarc i skaleń
potasowy, którym niejednokrotnie towarzyszą: epidot, albit, stylbit,
kalcyt, fluoryt, chabazyt, aksynit, oraz inne, rzadsze minerały.
Minerały te krystalizowały w kilku etapach. W pierwszym doszło do
krystalizacji skalenia potasowego, albitu i kwarcu pierwszej
generacji. Po tym etapie, w części kawern obserwuje się
zbrekcjonowanie kryształów skalenia i kwarcu pierwszej generacji. Na
minerałach starszych, lub ich zbrekcjonowanych i często
regenerowanych fragmentach, narastają: fluoryt, epidot, zeolity,
chloryty i kalcyt.
Częstotliwość występowania druz pegmatytowych na omawianym
obszarze jest nierĂłwnomierna, a zarazem bardzo niska. DuĹźe geody
odkrywane są przeważnie raz na 2-3 lata, czasem do 2-3 razy w jednym
roku – przy około 40 czynnych kamieniołomach! Mniejsze pustki są
znacznie częstsze, ale też nie pospolite. Zdecydowana większość
znalezionych geod (niezależnie od wielkości) nie zawiera dobrej
klasy okazĂłw.
We wschodniej części masywu brak jest pegmatytów miarolitycznych.
Dominującą rolę odgrywają tu pegmatyty żyłowe, których
miąższość dochodzi do kilkudziesięciu cm, zaś rozciągłość do
kilkuset metrów. W pegmatytach tych brak jest pustek. Charakteryzują
się one również innym składem mineralnym niż pegmatyty z
zachodniej części masywu Strzegom-Sobótka. Przeważającymi ich
składnikami są: kwarc, skalenie, bioty i muskowit, a niekiedy
trafiają się granat i beryl. Inne minerały należą do rzadkości.
Generalnie pegmatyty z tej części masywu nie dostarczają dobrej
klasy okazĂłw mineralogicznych.

Minerały

Na wstępie tego rozdziału warto zaznaczyć, że najlepsze i
najbardziej poszukiwane przez kolekcjonerĂłw okazy ze Strzegomia to
paragenezy szeregu różnych minerałów (często kwarc, skalenie,
epidot, fluoryt, chabazyt, stylbit, bavenit, kalcyt i in.),
tworzących niezwykle barwne, a za razem rzadko gdzie indziej
spotykane „ogródki skalne” (tak górnicy nazywają multimineralne
geody) – np. kremowe skalenie z kwarcami dymnymi, żółtym
stylbitem i fioletowym fluorytem, czy teĹź dymne kwarce z pistacjowym
epidotem, porośnięte przez czerwony chabazyt… Do znacznie
rzadszych należą dobrej, światowej klasy okazy monomineralne, czy
też będące „pojedynczym kryształem” – okazy takie tworzą
jedynie kwarc, fluoryt i skalenie.
Obecnie z pegmatytów masywu Strzegom – Sobótka znanych jest prawie
60 minerałów, z których znaczna część tworzy makroskopowej
wielkości kryształy. Poniżej zostały opisane jedynie te
najpospoliciej występujące i/lub najciekawsze.

Kwarc
Kwarc jest, obok skalenia K, najpospolitszym minerałem w pegmatytach
masywu Strzegom-Sobótka. Prawie we wszystkich kamieniołomach W
części masywu Strzegom – Sobótka możemy natknąć się na
większe, lub mniejsze okazy kryształów różnych odmian tego
minerału. Zazwyczaj są one wykształcone w formie heksagonalnych
słupów zakończonych jednostronnie przez ściany romboedrów,
niekiedy obserwuje się trapezoedry dytrygonalne. Najciekawsze,
kolekcjonerskie okazy, pochodzą z pegmatytów mikrolitycznych okolic
Strzegomia, Kostrzy-Borowa i Czernicy. Kryształy kwarcu są zazwyczaj
zadymione lub też całkowicie czarne, choć trafiają się okazy
zupełnie czystego kryształu górskiego (m.in. kłm. Barcz).
Wyrastają one z pismowych przerostów skalenia potasowego i szarego
kwarcu, tworząc efektowne okazy kilku kryształów kwarcu
kierunkowo „wyrastających” z dużego skalenia. Wielkość
kryształów kwarcu waha się od kilku milimetrów do kilkudziesięciu
centymetrów. Największe znane kryształy pochodzą z kamieniołomu w
Czernicy, gdzie natrafiono na kawernę zawierającą kryształy o
masie łącznej masie około 1 tony. Największy z zebranych wówczas
kryształów ma wymiary 64x40x30 cm i waży 66 kg. Jest to kryształ
zakończony z jednej strony prawidłowo z drugiej zaś, obłamany i
zabliźniony późniejszymi generacjami kwarcu. Oprócz uszkodzonych i
zregenerowanych później okazów natrafiono również na kryształy
zakończone obustronnie. Kwarcowi towarzyszył w tej kawernie
mikroklin i albit.
W obrębie kryształów kwarcu występujących w pegmatytach
mikrolitycznych wydzielić można dwie generacje tego minerału.
Generacja starsza (I) to kwarc nieprzezroczysty, zadymiony lub teĹź
morion, zawierający dużą liczbę inkluzji. Przeważnie powierzchnia
kryształów I generacji jest lekko skorodowana i matowa. Kryształy I
generacji są często otoczone II generacją kwarcu. Przeważnie jest
ona przezroczysta lub lekko zadymiona i posiada błyszczące ściany.
Układ taki powoduje, iż kryształy I generacji tworzą fantomy
widoczne w obrębie II generacji kwarcu. Często kryształy kwarcu są
oderwane od podłoża i zregenerowane od spodu II generacją kwarcu.
Równolegle z II generacją wzrastał m.in. epidot i bavenit tworzące
często inkluzje w obrębie kwarcu, które przeważnie kontynuują
się „na zewnątrz” kryształu. Na drugiej generacji kwarcu
narastają: epidot, bavenit, aksynit, stylbit, kalcyt, fluoryt,
chabazyt i chloryty.

Skaleń K
Skaleń K, to obok kwarcu, najpospolitszy minerał w pegmatytach
opisywanego obszaru (występuje we wszystkich pegmatytach). Skaleń
potasowy występujący w druzach pegmatytów, określany wcześniej
jako ortoklaz lub mikroklin, to w rzeczywistości mikropertyt
mikroklinowy.
W obrębie pegmatytów można wyróżnić dwa zasadnicze morfotypy
kryształów skaleni. Pierwszy z nich to kryształy o pokroju
krótkosłupkowym, z bardzo dobrze rozwiniętymi I często
błyszczącymi ścianami (110), (101), (010), (001) i (201). Skalenie
tego typu występują zazwyczaj w towarzystwie kwarcu, albitu,
chlorytu i zeolitĂłw.
Drugim morfotypem kryształów skalenia są kryształy o pokroju
słupowym, niekiedy dość silnie wydłużone, z dobrze rozwiniętymi
ścianami (010) i (110). Typ ten określany jest typ „Zillertal”.
Bardzo często kryształy tego typu są zbliźniaczone według prawa
baveńskiego. Tego typu bliźniaki tworzą charakterystyczne,
przypominające zamek błyskawiczny zrosty, złożone z dwóch
dominujących osobników. Na ich ścianach narastają mniejsze
kryształy. Rzadziej od zbliźniaczeń baveńskich obserwuje się
zrosty bliźniacze typu Karlsbad. Z tym typem skalenia bardzo często
współwystępują duże ilości epidotu. Na uwagę zasługuje fakt,
iż oba typy kryształów skalenia nie współwystępują ze sobą w
pegmatytach druzowych okolic Strzegomia.
Skalenie występujące w pegmatytach są różnorodnie zabarwione.
Zazwyczaj są to kryształy jasnożółte, kremowe lub prawie białe.
Opisywano rĂłwnieĹź bliĹşniaki manebachskie i karlsbadzkie koloru
brunatnego oraz zielone kryształy podobne do amazonitu. Najczęściej
kryształy skalenia potasowego osiągają rozmiary do kilku cm.
Niekiedy można natrafić na okazy znacznie większe o masie kilku kg
i rozmiarach do 30-35 cm (drugi morfotyp).

Albit
Skaleń sodowy – albit – jest jednym z najpospolitszych
minerałów w pegmatytach masywu Strzegom-Sobótka, uważany jest on
za młodszy od skalenia potasowego i w wielu miejscach go zastępuje.
Albit występuje zarówno jako lamelki pertytowe w skaleniu potasowyn
jak i jako przerosty pismowe i automorficzne osobniki narastające na
ścianach skaleni potasowych i towarzyszących im kryształów kwarcu.
Zazwyczaj tworzy kryształy dochodzące do kilku milimetrów
średnicy, lecz często można natrafić na kryształy znacznie
większe. Ich zabarwienie jest zazwyczaj białe, nieraz z zielonkawym
odcieniem. Popularne są również odmiany bezbarwne, całkowicie
przezroczyste, zwane cleavelandytem. Czasem albit tworzy rĂłwnieĹź
wyjątkowo efektowne skupienia błękitnych kryształów
przypominające swoim kształtem „kwiat”. Na powierzchni albitu
narastają często młodsze minerały. Najciekawsze okazy albitu
występują w kamieniołomach okolicach Strzegomia.

Fe-aksynit
Okazy aksynitu z pegmatytaów masywu Strzegom-Sobótka są stosunkowo
rzadkie i przeważnie osiągają do kilku milimetrów wielkości.
Znane są również osobniki większe, dochodzące do 2 cm. Kryształy
aksynitu są zazwyczaj lśniące i przezroczyste, zabarwione na kolor
brunatny lub ciemośliwkowy. Aksynit narasta na kwarcu, skaleniu lub
epidocie. Najciekawsze okazy Fe-aksynitu pochodzą z okolic
Strzegomia, a szczególnie kamieniołomów „Andrzej”,
„Lubelski” i „Krakowski”.

Chabazyt
Sześcienne kryształy chabazytu z pegmatytów miarolitycznych
dochodzą do ponad 2 cm wielkości. Zabarwione są przeważnie na
kolor brunatno-czerwony, brunatny, żółto-brunatny, rzadziej
krwistoczerwony. Narastają na starszym epidocie, skaleniach i kwarcu.
Niekiedy chabazyt tworzy niezwykle efektowne czerwone kryształy
narastające na zielonym epidocie w paragenezie z białymi
skaleniami – tego typu okazy są prawdopodobnie jednymi z
najlepszych na świecie okazów chabazytu. Najciekawsze okazy tego
minerału pochodzą z kamieniołomów w okolicach Strzegomia (np.
Eurogranit, Andrzej) oraz okolicach Czernicy (np. Paszowice).

Epidot i klinozoizyt
Epidot jest jednym z najpospolitszych minerałów druz pegmatytowych
na opisywanym obszarze. Rozpoczął on swoją krystalizację po
wydzieleniu się kwarcu pierwszej generacji. Tworzy on zazwyczaj
igiełkowe kryształy, zebrane w promieniste wiązki, dochodzące do
kilku cm długości. Epidot zabarwiony jest na kolor zielony, zielono-
szary lub też szary. Dość często spotyka się pokruszone
kryształy kwarcu dymnego i skalenia spojone przez przerastające się
wzajemnie kryształy epidotu i kalcytu. Na powierzchni kryształów
epidotu narastają kryształy aksynitu, chabazytu, zeolity i chloryty.
Najlepsze okazy epidotu tworzą intensywnie zielone, błyszczące
kryształy, zebrane w wiązki, narastające na czarnym kwarcu i
białym lub kremowym skaleniu. Epidotowi towarzyszy klinozoizyt.
Tworzy on szare kryształy budujące wachlarzowate lub promieniste
skupienia, dochodzące do 4 cm wielości. Epidot i klinozoisyt
występują pospolicie we wszystkich kamieniołomach okolic
Strzegomia, Kostrzy-Borowa i Czernicy.

Kalcyt
Kalcyt należy do ostatniej generacji minerałów druzowych
pegmatytów masywu Strzegom-Sobótka. Często tworzy on
grubokrystaliczne, masywne skupienia wypełniające całkowicie
wnętrza niektórych kawern. Kalcyt ten zabarwiony jest zazwyczaj na
kolor jasnożółty lub też pomarańczowy. Często wraz z epidotem
spaja on brekcję złożoną z kryształów kwarcu i skalenia.
Częstotliwość występowania kalcytu w kamieniołomach okolic
Strzegomia jest bardzo zróżnicowana. W części kamieniołomów jest
on rzadki lub nie występuje prawie wcale, w rejonie Czernicy oraz
niektórych kamieniołomach okolic Strzegomia (np. Andrzej) pojawia
się dość często, natomiast w kłm. Piramida i Kwarc w Kostrzy jest
jednym z najpospolitszych minerałów - stamtąd też pochodzą jedyne
dobrej jakości okazy kolekcjonerskie. We wszystkich wystąpieniach,
poza kamieniołomami Piramida i Kwarc, kalcyt występuje jedynie w
formie ciemnożółtych tabliczek o heksagonalnym zarysie lub
jasnożółtych do białych kryształów wykształconych w formie tzw.
papierszpatu. Natomiast w kamieniołomach Piramida i Kwarc kalcyt
tworzy całe spektrum form – od szarych lub bezbarwnych cienkich 1-2
centymetrowych „igieł”, przez dochodzące do 20 cm czarne słupy
heksagonalne zakończone dwuścianem, ciemnożółte tabliczki, po
krótkosłupowe białe kryształy ze środkową strefą zabarwioną na
szaro lub zielono. Większość z nich charakteryzuje obecność
słupa heksagonalnego i romboedru lub dwuścianu, występujących w
różnych proporcjach. Niektóre z tych form prezentują również
różne generacje, które czasem wzajemnie na sobie narastają. Dużo
rzadziej pojawiają się kryształy o zarysie romboedrów.

Beryl
Minerał ten występuje głównie w pegmatytach żyłowych
odsłaniających się we wschodniej części masywu Strzegom-Sobótka.
Na największe jego ilości natrafia się w kamieniołomie
Siedlimowice. Występuje on tam w postaci krótkosłupkowych,
jasnozielonych lub nieco żółtawych kryształów o długości około
2 cm. Niekiedy napotyka się również kryształy większe,
dochodzące do 10 cm. Zazwyczaj są one silnie spękane, niekiedy
wtórnie posklejane kwarcem i nie tworzą efektownych okazów.
Towarzyszą im skaleń, muskowit i granat (spessartyn-almandyn).
Najładniejsze kryształy berylu związane z pegmatytami żyłowymi
pochodzą jednakże z Strzeblowa, gdzie znaleziono jasnozielone,
przezroczyste beryle, dochodzące do 10 cm długości.
W pegmatytach miarolitycznych beryl występuje rzadko. Tworzy on
bezbarwne, lub zielonkawe kryształy o długości dochodzącej do 3
cm. Znane są one z kamieniołomów Strzegomia, Żółkiewki i
Zimnika. W tej ostatniej miejscowości znaleziono kryształy
zielonego, przezroczystego berylu o długości około 4 cm – jest to
najlepszy znany z terenów Polski okaz tego minerału.

Bavenit
Bavenit występuje wyłącznie w pegmatytach miarolitycznych w
zachodniej części masywu Strzegom-Sobótka. Tworzy on
cienkoigiełkowe, białe kryształy, zebrane zazwyczaj w spilśnione,
filcowate skupienia (przypominające watę) wypełniające wnętrza
niektórych pegmatytów. Ich wielkość dochodzi niekiedy do
kilkudziesięciu cm! Spotyka się również „kuliste” agregaty
dochodzące do 2 cm średnicy, narastające na powierzchni skaleni,
kwarcu, epidotu i zeolitów. Bardzo rzadko bavenit występuje w
postaci igiełkowych, przypominających skolecyt kryształów o
długości dochodzącej do 1 cm. Często spotyka się inkluzje
cienkoigiełkowych kryształów bavenitu w zadymionym kwarcu.
Najciekawsze okazy tego minerału występują w okolicach Czernicy i
Kostrzy, choć spotykane są we wszystkich kamieniołomach W części
masywu.

Molibdenit
Molibdenit występuje stosunkowo rzadko na opisywanym obszarze -
najczęściej w W części masywu Strzegom-Sobótka, bezpośrednio w
granitach lub żyłach aplitowych je przecinających. Jednakże
najładniejsze okazy tego minerału pochodzą z pegmatytów
miarolitycznych Strzegomia, Zimnika, Paszowic i Czernicy. Kryształy
molibdenitu narastają tam na skaleniu potasowym w postaci srebrnych,
błyszczących, tabliczkowych kryształów o heksagonalnym zarysie -
ich wielkość dochodzi czasem nawet do 1,5 cm.

Fluoryt
Kryształy fluorytu są stosunkowo rzadkie w masywie Strzegom-Sobótka
i znane wyłącznie z pegmatytów miarolitycznych. Generalnie są one
bardzo zróżnicowane pod względem barwy, kształtu i wielkości –
praktycznie każde nowe „trafinie” dostarcza nieco innych okazów.
Kolor kryształów jest zróżnicowany – najpospolitsze są osobniki
fioletowe lub niebieskawe, rzadsze niebieskie i bezbarwne, a
sporadycznie pojawiają się kryształy różowo-czarwone. Kryształy
o barwach niebieskich i fioletowych często zmieniają kolor w
zależności od rodzaju światła – najbardziej spektakularne z nich
w świetle dziennym mają kolor intensywnie błękitny, a w świetle
sztucznym intensywnie ciemno-fioletowy. Niekiedy w kryształach
widoczne jest strefowe ułożenie barw czy też barwne fantomy
odzwierciedlające kształtem inną postać krystalograficzną – np.
ośmiościany zamknięte w dwunastościanie rombowym. Kryształu
fluorytu wykształcone są zazwyczaj w postaci ośmiościanów.
Rzadziej spotyka się kombinacje ośmiościanu i ośmiościanu
piramidalnego, sześcianu piramidalnego i dwunastościanu rombowego.
Wielkość kryształów przeważnie nie przekracza 1-2 cm, choć
zdarzają się znacznie większe okazy. Największe z nich osiągają
do około 15 cm i często, tworzą wysokiej klasy okazy. Duże
kryształy rzadko „zachowują się” w paragenezie z innymi
minerałami - w związku ze swoją doskonałą łupliwością, maja
tendencję do odpadania ze szczotek. Dobrym przykładem może być
znalezisko dużych fioletowo-niebieskich kryształów fluorytu o
pokroju dwunastościanów, z fantomami w formie ośmiościanów z
kamieniołomu Eurogranit z jesieni 2004. Pozyskano wtedy szereg
kilkunastocentymetrowej wielkość niebieskich kryształów wysokiej
klasy, z których żaden niestety nie zachował się na matriksie.
Drobniejsze kryształy – do około 3 cm często „zachowuja się”
na matriksie, gdzie w towarzystwie epidotu, stylbitu czy bavenitu
narastają na powierzchni skaleni i kwarców. Niekiedy bavenit i
epidot tworzą inkluzje w kryształach fluorytu.
Większość dobrej klasy, szczególnie dużych okazów fluorytu
pochodzi z kamieniołomów okolic Strzegomia (np. Andrzej, Eurogranit,
Lubelski) – w większości niebieskich lub fioletowych. W rejonie
Kostrzy drobne, często różowe kryształy fluorytu występują w
kamieniołomach Wecom, praktycznie brak jest natomiast fluorytów w
kamieniołomie „Piramida”, „Kwarc” czy „Borów”. W rejonie
Czernicy fluoryty są stosunkowo częste, w prawie wszystkich
kamieniołomach (np. Zimnik, Paszowice) przeważnie wykształcone
jako drobne fioletowe kryształy, aczkolwiek z terenu tego pochodzą
też najlepsze ze znanych polskich różowych fluorytów dochodzących
do 5cm, niezwykle podobnych do okazĂłw z masywu Mount Blanc.

Stylbit
Stylbit to po kwarcu i skaleniach najpopularniejszy minerał
pegmatytów opisywanego masywu. Występuje on w postaci miodowo-
żółtych cienkotabliczkowych osobników tworzących
charakterystyczne, snopkowe zrosty o wielkości dochodzącej do 2 cm.
Znacznie rzadziej spotyka się kuliste agregaty stylbitu o średnicy
dochodzącej do 7 cm średnicy. Stylbit narasta na powierzchni
epidotu, kwarcu i skaleni. Niekiedy pokryty jest czarnymi skupieniami
chlorytĂłw. Sam nie tworzy okazĂłw wysokiej klasy, ale w paragenezie z
innymi minerałami jest niemalże nieodłącznym elementem
„ogródków skalnych”. Występuje we wszystkich kamieniołomach
okolic Strzegomia, Kostrzy-Borowa i Czernicy, jako jeden z
pospolitszych minerałów.

Zakończenie
Na zakończenie należy podkreślić, że rejon występowania
pegmatytĂłw masywu Strzegom-SobĂłtka naleĹźy do jednych z ostatnich w
Europie wciąż „żywych” klasycznych stanowisk mineralogicznych.
Należy się spodziewać, iż wydobycie granitu na tym obszarze
będzie nadal wzrastać, a co z tam idzie wzrastać będzie
częstotliwość trafianych geod i wydobywanych okazów
mineralogicznych.

Ważniejsza literatura uzupełniająca:

Dorejko M. & Macioszczyk W. 2002. Przewodnik mineralogiczny –
Strzegom. 1-32. Warszawa.
Janeczek J. 1985. Typomorphic minerals of pegmatites from the
Strzegom-SobĂłtka granitic massif. Geologia Sudetica, 20, 2: 1-61.
Kober T. & Szuszkiewicz A. 2005. Fundstellen-Klassiker: der
Striegauer granit und seine Mineralien. Mineralien Welt, 16, 3: 16-45.
Kozłowski A. 1973. Kwarc pomagmowy masywu strzegomskiego i
karkonoskiego; jego środowisko krystalizacji i pierwiastki śladowe.
Acta Geologica Polonica, 23, 2: 342-363.
Kozłowski A. 1984. Calcium-rich inclusion solutions in fluorite from
the Strzegom pegmatites, Lower Silesia. Acta Geologica Polonica, 34,
1-2: 131-138.
Schwantke A. 1896. Die Drusenmineralien des Striedauer Granits. 1-88.
Leipzig.
Siuda R. 2002: Minerały z pegmatytów masywu strzegomskiego. Otoczak,
1, 27: 15-25.
Traube H. 1888. Die Mineralien Schlesiens. 1-285. Breslau.
Received on Fri Aug 10 08:52:40 2007