Podsyłam krótki tekscik o nowych cavansytach. Zdjęć chyba nie da
rady wysłać na liste...
Zainteresowanych rmapami, zdjęciami i analizami odsyłam do
Mineralogical Record nr 38/3
Tomasz Praszkier i Rafał Siuda
Nowe dane oraz podsumowanie informacji o występowaniu cavansytu i
pentagonitu
Wstęp
Trapy Dekanu słyną z wielkiej ilości pięknie wykształconych i
różnorodnych minerałów. Wśród nich jednymi z najbardziej
charakterystycznych są dwie polimorficzne odmiany krzemianu wapnia i
vanadu – pentagonit i cavansyt. Obydwa te minerały charakteryzują
się niezwykle intensywną niebieską barwą i występowaniem w formie
sferoidalnych agregatów.
Do tej pory jedynym na świecie stanowiskiem dostarczającym licznych
i dużych okazów cavansytu i pentagonitu były kamieniołomy w
okolicach Wagholi koło Poonah. Jednak najnowsze odkrycia w okolicach
Lonavala dokonane w czasie II Wyprawy Badawczej Towarzystwa
Geologicznego „Spirifer” do Indii w roku 2003 dają nadzieję na
drugie bogate w te minerały stanowisko.
Historia badań i poszukiwań cavansytu i pentagonitu
w Indiach
Pierwsze pojedyncze znaleziska cavansytu z Indii, bez podania
szczegółowej lokalizacji, pojawiły się w latach 1973-74.
Następnie cavansyt z Indii został wstępnie opisany przez Birch
(1977). Liczne okazy cavansytu pojawiły się na rynku kolekcjonerskim
dopiero po 1988 roku, po odkryciu w Wagholi stref bogatych w ten
minerał. Dokładne informacje o pochodzeniu tych okazów podał Wilke
at all. (1989) i Wilson (1989). Pierwsze okazy pentagonitu pochodzą z
lat 1999-2000, można jednak przypuszczać, że minerał ten
pozyskiwano już wcześniej uznając go za odmianę cavansytu.
Cavansyt z innych poza Wagholi stanowisk w Indiach opisali Mookherjee
i Phadke (1998) podając trzy nowe wystąpienia: przekop drogi koło
Sutarwadi - około 10 kmna W od Poonah, w kamienioałomach Yedgaon Dam
koło Narayangeonu – około 100 km na N-NW od Poonah oraz Surli
Ghat – około 15 km na E od Karad w Satara District.
Występowanie pentagonitu w Indiach potwierdzono stosunkowo późno.
Badania cavansytu przeprowadzone przez Breitenbacha (1996) (nie mogę
znaleźć literatury) i Ottensa i in. (2000) nie potwierdziły
obecności tego minerału w Indiach. Pierwsze wzmianki o pentagonicie
pochodzącym z Wagholi podaje White (2002). Szczegółowe dane,
potwierdzające obecność tego minerału w Wagholi podaje dopiero
Ottens (2003).
Występowanie cavansytu i pentagonitu w okolicach Wagholi
Do tej pory zarówno cavansyt jak i pentagonit, występujące w
makroskopowych skupieniach, notowane były jedynie z okolic
miejscowości Wagholi położonej około 15 km na wschód od Poonah.
Znajdowane są one tam w kilku z kilkudziesięciu kamieniołomów
wydobywających toleitowe bazalty. W samych bazaltach bark jest jednak
mineralizacji – są one lite i pozbawione kawern. Cavansyt i
pentagonit znajdowane są w dnie wyrobisk, gdzie eksploatacja
zahaczyła o strefy silnie skawernowanych i miejscami zbrekcjonowanych
bazaltów i podścielających je tufów andezytowych (Kothavala 1991,
Ottens 2003). Strefy te rozłożone są w kamieniołomach
nierównomiernie, jednakże występowanie w nich cavansytu ma niekiedy
charakter masowy. Występujący tu również pentagonit jest
minerałem o wiele rzadszym i nigdy nie tworzy tak bogatych, jak
cavansyt, nagromadzeń. Minerały te praktycznie nigdy nie
współwystępują ze sobą. Tylko w jednym z okazów pochodzącym z
Wagholi udało się zidentyfikować występujące obok siebie cavansyt
i pentagonit. Poza minerałami wanadu pustki w brekcjach i wnętrza
geod wypełniają najczęściej apofyllit, biały lub kremowy stybit
i bezbarwny - czasem przezroczysty - heulandyt, a rzadziej mordenit.
Cavansyt z Wagholi występuje przeważnie w formie sferoidalnych
skupień zbudowanych z słupkowych lub tabliczkowych, ciasno
upakowanych kryształów z dominującymi postaciami {1ˉ10},
{1ˉ1ˉ0}, {1ˉ01} i {001}. Dużo rzadsze są okazy, w których
wyraźnie widoczny jest jeden lub kilka tabliczkowych kryształów
wokół których utworzony jest cały agregat – w takich przypadkach
agregat ma kształt zbliżony do kształtu dominującego kryształu/
ów. Wielkość pojedynczych kryształów dochodzi do dwóch
centymetrów. Innym typem skupień są stosunkowo duże, dochodzące
do kilku cm wielkości nagromadzenia złożone ze stosunkowo luźnych
i słabo ze sobą powiązanych cienkoigiełkowych kryształów
narastających na heulandycie lub stylbicie. W czasie pozyskiwania
tego typu okazów skupienia te bardzo często rozsypują się na
pojedyncze kryształy.
Pentagonit z Wagholi wykształcony jest przeważnie w formie
igiełkowych, silnie wydłużonych wzdłuż osi z kryształów z
dominująca postacią {110} {201} i {001¯}. Niejednokrotnie obserwuje
się obecność charakterystycznych dla pentagonitu wielokrotnych
zbliźniaczeń. Powstają one wzdłuż ściany {110}, która jest
płaszczyzną symerii bliźniaków. Kryształy pentagonitu są
zazwyczaj przezroczyste i tworzą cluster skupienia o wielkości
dochodzącej do kilku cm. Kryształy w skupieniach ułożone są
luźno, wyrastają zazwyczaj z jednego punktu tworząc „dense radial
spray”. Przeważnie kryształy w jednym skupieniu są zbliżonej
wielkości. Znacznie rzadziej spotykane są okazy, w których
kryształy budujące gwiazdkowe skupienia porośnięte są dodatkowo
znacznie drobniejszymi kryształkami drugiej generacji. Do rzadkich
należą również okazy, gdzie wśród kryształów budujących
sferoidalne skupienie jeden, lub więcej, kryształów jest znacznie
dłuższa niż pozostałe – takie właśnie okazy są najbardziej
cenione przez kolekcjonerów.
Cavansyt występuje najczęściej w paragenezie z heulandytem i
stylbitem, rzadziej mordenitem. Czasem porośnięty jest lub narasta
na kalcycie. Pentagonit zaś występuje najczęściej w paragenezie z
heulandytem lub mordenitem.
Kolejność krystalizacj minerałów w Wagholi zaproponowana przez
Ottens (2003) jest następująca: heulandyt-stylbit-cavansyt, mordenit-
pentagonit, heulandyt-pentagonit. Wydaje się jednak, że schemat ten
jest nieco uproszczony. Z obserwacji autorów wynika, że cavansyt nie
narasta nigdy na stylbicie, a jedynie na drobnokrystalicznym
heulandycie W większości przypadków kolejność powstawania
paragenezy: stylbit, heulandyt i cavansyt wygląda następująco:
drobnokrystaliczny heulandyt-cavansyt-stylbit.. Natomiast w przypadku
paragenez mordenit-cavansyt i mordenit-pentagonit wydaje się, że
wzrost minerałów mógł w niektórych przypadkach następować
równolegle, choć generalnie zachowana była kolejność cavansyt-
mordenit i pentagonit-mordenit. W przypadku paragenzy cavansytu i
kalcytu najczęściej kalcyt rośnie na cavansycie, jednak znane są
okazy wskazujące na równoległy wzrost tych minerałów – cavansyt
stanowi inkluzje zawieszone w kalcycie. Rzadko natomiast napotyka się
na okazy w których cavansyt narasta na powierzchni kryształów
kalcytu.
Występowanie cavansytu i pentagonitu w Lonavala
Występowanie cavansytu i pentagonitu w kamieniołomie w Lonavala
zostało stwierdzone po raz pierwszy podczas II Wyprawy Badawczej
Towarzystwa Geologicznego „Spirifer” do Indii w 2003 roku.
Kamieniołomy bazaltu w okolicach Lonavala znajdują się na
obrzeżach miasta, na wschód od centrum. Najbardziej znany
kamieniołom położony jest na północnych zboczach pasma wzgórz
położonego na południowy-wschód od centrum miasta. Znajduje się
on około 4 kilometrów od centrum Lonavala (od stacji kolejowej),
kilkaset metrów od wielkiego „Sinhagad College”. Najlepszym
środkiem komunikacji aby tam dotrzeć z centrum Lonavala to
"autoriksza", za którą nie powinno zapłacić się więcej niż 100
Rupees (około 2.5 $).
Eksploatowane są tu bazalty w których, pojawiają się płaskie,
soczewkowate geody, skoncentrowane tylko w jednym horyzoncie, w
górnej części wyrobiska. Wielkość pustek dochodzi do kilku
metrów szerokości przy wysokości kilkudziesięciu centymetrów.
Występują w nich stosunkowo licznie okazy zielonego apofyllitu,
krystalizującego w paragenezie z białym, cienkoigiełkowym
mesolitem. Prócz tego znane są z tego stanowiska dobrze
wykształcone kryształy stylbitu i kalcytu. Zalegające poniżej
bazalty są prawie zupełnie pozbawione kawern i mineralizacji.
W czasie wizyty na początku 2003 roku członkowie wyprawy natrafili
na nowoodsłoniętą strefę odkrytą w dolnej części wyrobiska.
Strefa ta zbudowana jest z silnie zdruzgotanych tektonicznie i
zmienionych przez roztwory hydrotermalne skał wulkanicznych
(andezytów). Podobne są one do tworzących kominy (pills of altered
basalt breccia) i zawierających liczne kawerny zbrekcjonowanych
wulkanitów z Wagholi. Strefa z licznymi pustkami, odsłonięta w
Lonavala, widoczna była jedynie w kilku punktach, w dnie wyrobiska.
Ze względu na niewielki stopień odsłonięcia trudno było
określić jej kształt. Prawdopodobnie, w czasie dalszej eksploatacji
w dół wyrobiska, strefa zostanie lepiej odsłonięta, co pozwoli na
dokładniejsze badania i pozyskanie znacznie bogatszego materiału
mineralogicznego.
Andezyty, w których obrębie występuje mineralizacja, mają kolor
ciemnobrązowo-bordowy. Interesujące kryształy minerałów, o
wielkości do 1 cm, występują w nich w niewielkich, (do kilku cm
średnicy), miarolach i (migdałach). Miejscami ilość miaroli jest
tak liczna, że stanowią one około 50% powierzchni skały.
Najciekawsza mineralizacja występuje jednakże w większych geodach o
soczewkowatych, niekiedy dość silnie wyciągniętych kształtach.
Powstały one prawdopodobnie na szczelinach o genezie tektonicznej, o
czym świadczą powtarzające się kierunki ich rozciągłości i
licznie występujące obok nich lustra tektoniczne. (nie do końca
wiem o co tu chodzi - lustra sa po mineralizacji czy tez nia
pokryte ). Stosunkowo mała wysokość pustek (najczęściej 3-5 cm
przy szerokości ponad 15 cm) ograniczała możliwość wzrostu
dużych kryształów (głównie w przypadku stylbitu i kalcytu),
które „nie mieszczą się” w pustkach.
Geody wypełnione są najczęściej przez heulandyt i kwarc. Rzadziej
pojawia się mordenit, stylbit i kalcyt. Wśród opisanych powyżej
minerałów występują pojedyncze skupienia cavansytu i pentagonitu.
Łączna liczba pozyskanych okazów krzemianów vanadu wynosi około
30 sztuk, co - zważywszy na jedynie punktowe odsłonięcie strefy z
kawernami - świadczy dobitnie o „potencjale” tego stanowiska.
Minerały z „andezytów” z kamieniołomu Lonavala:
Cavansyt
Podobnie jak w Wagholi cavansyt w Lonavala występuje w postaci
tabliczkowych, kryształów z dominującymi ścianami {1ˉ10},
{1ˉ1ˉ0}, {1ˉ01}, rzadziej z {001}. Zebrane są one w sferoidalne
skupienia. Ich średnica dochodzi do około 1 cm. Niekiedy napotyka
się również na promieniste skupienia cavansytu wzrastające w
cienkich, szczelinach przecinających skataklazowaną skałę
wulkaniczną. Brak jest natomiast (być może ze względu na
stosunkowo niewielką ilość zebranych okazów) skupień znanych z
Wagholi, w których, wyraźnie widoczny jest jeden lub kilka
tabliczkowych kryształów wokół których, utworzony jest cały
agregat. Skupienia cavansytu narastają na powierzchni heulandytu
pierwszej generacji. Krystalizacja cavansytu zachodziła jednocześnie
z wydzielaniem się kwarcu, którego kuleczkowe, białe skupienia
występują zarówno wewnątrz promienistych skupień cavansytu jak i
niekiedy narastają na jego powierzchni. Cavansyt pokrywają kalcyt i
stylbit. Występowanie cavansytu w Lonavala potwierdzone zostało
przez badania dyfrakcyjne.
http://img260.imageshack.us/img260/6745/01xv4.jpg
http://img53.imageshack.us/img53/7587/09nr6.jpg
Heulandyt
Heulandyt w „andezytach” z Lonavala występuje w dwóch typach
reprezentujących dwie generacje. Heulandyt pierwszej generacji
wykształcony jest jako przezroczyste, bezbarwne skupienia tworzące
cienką, przeważnie poniżej 1 mm, warstewkę pokrywającą całą
powierzchnię wnętrza geod. Przeważnie warstewka ta pokryta jest
szczelnie białymi naskorupieniami kwarcu – w sytuacji takiej brak
jest kryształów wykształconych automorficznie. Niekiedy tylko pod
powłoczka kwarcu występują drobne, automorficzne kryształy o
wielkości dochodzącej do kilku mm, wystające niekiedy ponad kwarc.
Drugą generację heulandytu reprezentują automorficzne, białe do
przezroczystych, dochodzące do kilku milimetrów wielkości,
kryształy. Narastają one na białych naskorupieniach kwarcu. Ich
powierzchnie są błyszczące, a pokrój typowy dla heulandytu.
Niekiedy drobne kryształy tej generacji narastają również na
skupieniach cavansytu
Kalcyt
Minerał ten pojawia się stosunkowo rzadko i wykształcony jest w
postaci kilkucentymetrowych, żółtych, przeźroczystych
kryształów. W większych geodach są one wykształcone
automorficznie. Kalcyt narasta bezpośrednio na heulandycie pierwszej
generacji. Obrastany jest zaś przez mordenit. Czasem w
przezroczystych kryształach kalcytu widać drobne skupienia
powstałego wcześniej cavansytu.
Kwarc
W miejscu występowania cavansytów w Lonavala kwarc wykształcony
jest w postaci charakterystycznych białych naskorupień, o grubości
dochodzącej do 1 mm, złożonych z drobnych kuleczkowych skupień.
Naskorupienia kwarcu pokrywają całkowicie heulandyt pierwszej
generacji. Na kwarcu nastają automorficzne kryształy mordenitu,
heulandytu drugiej generacji, stylbitu, kalcytu. Cavansyt i
pentagonitu obrastane są częściowo przez kwarc. Kulki kwarcu
występują również we wnętrzu promienistych skupień cavansytu
oraz w kryształach stylbitu. W kawernach strefy występowania
krzemianów wanadu nie stwierdzono obecności automorficznych
kryształów kwarcu.
Mordenit
Mordenit występujący wraz z krzeminanami vanadu wykształcony jest w
typowy dla siebie sposób – w postaci białych, przypominających
watę, sprężystych skupień. Narastają one na naskorupieniach
kwarcu lub pokrywają kryształy kalcytu. Mordenit jest najmłodszym
minerałem w sekwencji minerałów wypełniających geody w
andezytach. Występowanie tego minerału w opisywanej paragenezie
potwierdzone zostało badaniami rentgenowskimi (fig. B).
Pentagonit
Wśród pozyskanych w 2003 roku trzydziestu okazów znaleziono tylko
jedno skupienie penatgonitu. Podobnie jak w innych stanowiskach tego
minerału (np. Wagholi) jest on rzadszy w stosunku do cavansytu.
Skupienia pentagonitu o wielkości kilku milimetrów, złożone z
cienkosłupkowych, nieprzezroczystych lub lekko przeświecających,
niebieskich kryształów with dominant forms {110} i {201}. Niekiedy
wśród nich widoczne są charakterystyczne zbliźniaczenia według
ściany {110}, pozwalające odróżnić ten minerał od cevansytu.
Kryształy pentagonitu narastają na powierzchni heulandytu pierwszej
generacji, pokryte są zaś przez białe skupienia mordenitu.
Stylbit
Kryształy stylbitu znalezione w geodach w obrębie andezytów w
kamieniołomie Lonavala dochodzą do 10 cm wielkości. Zabarwione są
na kolor biało-kremowy i czasami są półprzezroczyste. Niekiedy
kryształy te posiadają błyszczące ściany. Poszczególne osobniki
zebrane są w typowe dla tego minerału snopkowe zrosty, które
narastają na kwarcu, heulandycie pierwszej generacji i cavansycie.
Niekiedy widoczne sa kuleczkowe skupienia kwarcu towrzące inkluzje w
kryształach stylbitu. Większość ze zrostów stylbitu nie jest w
pełni wykształcona, gdyż ze względu na małą wielkość geod
przyrastają one do jej ścian z obydwu stron.
Na podstawie zebranego materiału określono przybliżoną kolejność
krystalizacji minerałów występujących w asocjacji z cavansytem i
pentagonitem (fig. C). W początkowej fazie krystalizacji
precypitował heulandyt pierwszej generacji. Następnie krystalizował
kwarc, cavansyt, pentagonit i kalcyt, w dalszej zaś heulandytu
drugiej generacji i stylbit. Sukcesję mineralną kończy wydzielenie
się mordenitu, który narasta na starszych minerałach.
Dokładniejsze okreslenie kolejności powstawania poszczególnych
minerałów i ich relacji między sobą utrudnia fakt iż nie
znaleziono okazów w których mordenit współwystępował by ze
stylbitem i heulandytem drugiej generacji.
heulandyt I -------------------------
cavansyt -----------------
pentagonit -----------------
kwarc --------------
stylbit -----------
heulandyt II -----------------
kalcyt -----------------
mordenit ----------------
Przybliżona kolejnośc krystalizacji minerałów występujących z
cavansytem i pentagonitem w Lonavala.
Minerały wanadu z Lonavala i Wagholi
Zarówno w okolicach Poonah (Wagholi-Pashan Hills) jak i w
kamieniołomie w Lonavala pojawiają się bardzo charakterystyczna
parageneza złożona z stylbitu, heulandytu, mordenitu, cavansytu,
pentagonitu, której towarzyszy parageneza z łożona z zielonego
apofyllitu, mesoiltu i stylbitu. Jeszcze wyraźniejsze podobieństwa
dostrzega się w przypadku pentagonitu. Zarówno w Wagholi jak i w
Lonavala pentagonit krystalizuje w towarzystwie heulandytu, przy czym
w Wagholi minerałom tym towarzyszy niekiedy mordenit.
Podobieństwo przedstawionych powyżej asocjacji może wskazywać na
wspólne źródło roztworów mineralizacyjnych zasobnych w wanad. Ich
pochodzenie jest nie do końca wyjaśnione. Cechą charakterystyczną
wulkanitów okolic Poonah jest podwyższona zawartość vanadu, która
dochodzi do 600-750 ppm, przy średniej w pozostałych obszarach
około 300 ppm (Ottens 2002, 2003). Pierwiastek ten, ze względu na
niewielkie różnice w promieniu jonowym jonó V3+ Fe3+ związany jest
diadochią z żelazem. Dlatego też, jako domieszka, skupia się w
bogatych w żelazo minerałach skałotwórczych bazaltów, takich jak
pirokseny oraz w magnetycie i ilmenitcie (Polański 1988). Z
minerałów tych wanad został najprawdopodobniej remobilizowany przez
roztwory hydrotermalne. Roztwory te migrowały następnie pokładami
skał bardziej porowatych, takich jak tufy adezytowe. W miejscach
silnie zbrekjonowanych, tworzących swoiste kominy, opisane m. in.
przez Kothavala (1991) roztwory te migrowały ku górze. Tu też, w
momencie zmiany warunków fizykochemicznych dochodziło do
krystalizacji minerałów bogatych w wanad. Ottens (2002) uważa, że
podwyższona zawartość vanadu mogła spowodować z jednej strony
powstanie krzemianów vanadu w okolicach Wagholi, a z drugiej
zabarwienie na zielono słynnych apofyllitów w Pashan Hills
(zawartość vandu wynosi w nich około 1600 ppm!).
Należy podkreślić, że ilość materiał badawczego i okazów
cavansytu i pentagonitu, uzyskanych do tej pory z kamieniołomu
Lonavala, jest niewielki w stosunku do ogromnej ilości okazów
pozyskiwanych co roku z okolic Wagholi. Wydaje się jednak, że
jeżeli tylko eksploatacja wyrobiska będzie posuwać się w dół to
stanowisko to stanie się równie ważnym źródłem cavansytu i
pentagonitu co Wagholi.
Występowanie cavansytu i pentagonitu poza Indiami
Zarówno cavanyt jak i pentogonit opisano po raz pierwszy z
miejscowości Owyhee Dam ( Malheur Co.) i Goble (Columbia Co.) w
stanie Oregon (USA) (Staples et all. 1973). Minerały te tworzą tu
cienkie powłoki na powierzchni szczelin i spękań przecinających
tufy i bazalty. Powłoki te złożone są najczęściej z
cienkosłupkowych lub igiełkowych kryształów tworzących radialne
skupienia o średnicy dochodzącej do kilku milimetrów wielkości.
Ponad to na minerały te natrafiono w Morro Reuter w Brazylii i Aranga
w Nowej Zelandii (Frank & Thornton 2004).
Literatura:
Birch W. 1977. Cavansite from the Poonah district, India.
Mineralogical record, 8, 61-62.
Frank H., Thornton J. 2004. Cavansite: Neu aus Sudbrasilien und aus
Neuseeland. Lapis, 29, 9. strony
Kothavala R. Z. 1991. The Wagholi Cavansite locality naer Poona,
India. Mineralogical record. 22, 415-420.
Mookherjee A., Phadke A. V. 1998. Thermo-dilametric study of
cavansite from Wagholi, India. Gondwana Geological Magazine. 13(2),
23-27.
Ottens B., Blass G., Graf H. W. 2000. cavansit und Pentagonit.
Mineralien Weld, 2, 59-62.
Ottens B. 2002. Vanadium in the cavity minerals of the Deccan Traps/
India. in: http://www.irocks.com/pentag.htm
Ottens B. 2003. Deccan Traps, India. Mineralogical Record, 34, 1-82.
Polański A. 1988. Podstawy geochemii, 519-525.
Staples L. W., Evans H. T. & Lindsay J. R.. 1973. Cavansite and
pentagonite, New Dimorphous Calcium Vanadium Silicate Minerals From
Oregon. American Mineralogist, 58, 405-411.
White J. S. 2002. Cavansite or pentagonie? – Let’s Get It Right.
Rocks & Minerals, 77, 4.
Wilke H. J., Schnorrer-Köhler G. and Bhale A. 1989. Cavansit aus
Indien. Lapis, 14, 39-41.
Wilson, W. E. 1989. What’s new in minerals? Tucson Show 1989.
Mineralogical Record , 20, 234-235.
Received on Wed Aug 8 14:23:03 2007
To archiwum zostao wygenerowane przez hypermail 2.1.8 : Wed 08 Aug 2007 - 14:32:01 MET DST
